Hükümet sistemi ne olursa olsun bütün temsili rejimlerde parlamentoların kanun yapma hükümeti denetleme ve devlet bütçesini kabul etme gibi 3 temel fonksiyonu vardır. Parlamenter bir rejim kuran T.C. Anayasası TBMM’ye parlamentoların bu 3 klasik yetkisini vermiştir. Bunların dışında da anayasamızın TBMM’ye verdiği yetkiler vardır. Bu yetkiler AY. Mad.87’de düzenlenmiştir.
A) KANUN YAPMA
Anayasaya göre kanun teklif etmeye bakanlar kurulu ve milletvekilleri yetkilidir. Bakanlar kurulu tarafından yapılan öneriye kanun tasarısı milletvekilleri tarafından yapılan öneriye ise kanun teklifi adı verilir. Kanun teklif ve tasarılarının TBMM’de görüşülme usul ve esasları içtüzükle düzenlenmiştir. Hükümetçe hazırlanmış kanun tasarıları bütün bakanlarca imzalanmış olarak ve gerekçesi ile birlikte Meclis Başkanlığına sunulur. Gerekçede tasarının tümü ve maddeleri hakkında bilgiler kaldırılması veya eklenmesi istenen hükümlerin neler olduğu ve neden kaldırılması değiştirilmesi veya eklenmesi gerekli olduğu açıkça gösterilmesi lazımdır. Başkan gelen tasarıları doğrudan doğruya ilgili komisyona havale eder. Kanun teklifleri de gerekçesi ile birlikte başkanlığa verilir ve başkanlıkça ilgili komisyona havale edilir. Komisyonlar şartlarına uymayan kanun tekliflerini sahiplerine tamamlatmaya yetkilidir. TBMM tarafından reddedilmiş olan kanun teklif ve tasarıları ret tarihinden itibaren bir tam yıl geçmedikçe tekrar teklif edilemezler. Bir yasama döneminde sonuçlandırılamamış olan kanun tasarı ve teklifleri hükümsüz sayılır; buna “kadük olma” denilmektedir. Ancak hükümet veya milletvekilleri bu tasarı veya teklifleri yineleyebilirler. Kanun tasarı ve tekliflerinin görüşülmesinde önce tasarı veya teklifin tümü hakkında söz verilir. Anayasa değişiklikleri hariç kanunun tümünün veya maddelerinin oylanması 15 üye tarafından açık oy istenmişse işaretle olur. Kanunlarda veya içtüzükte aksi yoksa kanun tasarısı veya teklifinde bir maddenin reddi komisyona iadesi değiştirilmesi veya metne madde eklenmesi hakkında milletvekilleri esas komisyon veya hükümet değişiklik önergeleri verebilir. Daha sonraki değişiklik önergeleri işaret oyu ile ayrı ayrı oylanır. Esas komisyon veya hükümet tasarı veya teklifin tümünün belli bir veya birkaç maddesinin komisyona geri verilmesini bir defaya mahsusu olmak üzere isteyebilir. Bu istem görüşülmeksizin yerine getirilir. TBBM tarafında kabul edilen kanunların yayınlanması görevi cumhurbaşkanına aittir. Yayınlanmasını uygun bulmadığı kanunları bir daha görüşülmek üzere bu hususta gösterdiği gerekçe ile birlikte aynı süre içinde TBMM’ye geri gönderir. Bütçe kanunları bu hükme tabi değildir. TBMM geri gönderilen kanunu aynen kabul ederse kanun CB tarafından yayınlanır; meclis geri gönderilen kanunda bir değişiklik yaparsa cumhurbaşkanının tekrar geri gönderme yetkisi vardır. Anayasa değişikliklerine ilişkin hükümler saklıdır. Cumhurbaşkanının kanunları geri gönderme yetkisine günlük konuşma dilinde “veto yetkisi” adı verilmesi yanıltıcı niteliktedir. Çünkü veto önlemek ya da güçleştirmek anlamını içerir. Meclis geri gönderilen kanununu aynen kabul ederse CB bu kanunun yayınlamaya mecburdur. Bu niteliğiyle kanunların geri gönderilmesi cumhurbaşkanına tanınmış bir uyarı yetkisinden ibarettir. Cumhurbaşkanının geri gönderme gerekçesi hukuka uygunluk veya yerindelik unsurlarından birini veya her ikisini de kapsayabilir. Bütçe kanunları süreli nitelikleri dolayısıyla geri gönderme yetkisi dışında tutulmuştur. Buna karşılık CB 61 anayasası döneminde geri gönderemediği anayasa değişikliklerine ilişkin hükümleri de geri gönderebilmektedir.82 anayasasının 61 anayasasından bir farkı da meclis geri gönderilen bir kanunda yeni bir değişiklik yaptığı takdirde CB değiştirilen kanunu tekrar meclise geri gönderebileceğinin tasrih edilmiş olmasıdır.
TBMM’nin bir kanun yapmak suretiyle kullandığı diğer iki yetki genel ve özel af ilanına ve kesinleşen ölüm cezalarının yerine getirilmesine karar vermektir. Affın genel veya özel oluşu onun kapsamına giren kişilerin sayısıyla değil affın hukuki sonuçlarıyla ilgilidir. Genel af ceza ile birlikte suçu ve dolayısıyla ceza mahkûmiyetinin bütün sonuçlarını ortadan kaldırır. Buna göre genel af bir tek kişi için ilan edilebileceği gibi özel af birden çok kişiler için ilan edilebilir.
Anayasanın 87.maddesinde sayılan yetkilerden savaş ilanı ve silahlı kuvvet kullanılmasına izin verilmesi yetkilerinin mahiyetleri gereği olarak bir TBMM kararıyla kullanılması gerekir. Bu Anayasa Mad.92’de düzenlenmiştir. Maddenin 61 anayasası 66.maddesinden farkı sayılan durumlarda Cumhurbaşkanına da silahlı kuvvet kullanılmasına izin verme yetkisini tanımış olmasıdır.
B) HÜKÜMETİN DENETLENMESİ
Parlamentonun hükümet üzerindeki denetiminin gerçekleştirilmesini sağlayan hukuki araçlara denetim yolları ya da denetim araçları denir. Bunlar:
1-Soru:
Anayasaya göre soru bakanlar kurulu adına sözlü veya yazılı olarak cevaplandırılmak üzere başbakan veya bakanlardan bilgi istemektir. Soru istenilen cevabın niteliğine göre sözlü soru veya yazılı soru olarak ikiye ayrılır. Cevap ister yazılı ister sözlü olarak istenilsin soru her halde yazılı olarak bir önerge ile sorulur. Sözlü sorular başkanlık yazısının başbakanlığa veya ilgili bakanlığa sevk tarihinden itibaren 5 gün sonra gündeme alınır. Hükümet yazılı sorunun cevabını gereken bilgilerin derlenebilmesi için en çok 1 ay geciktirebilir. Sözlü soruya hükümet adına verilecek cevabın süresi 5 dakikayı geçemez. Bu cevap üzerine soru sahibi yerinden konu ile ilgili çok kısa bir ek açıklama isteyebilir. İkinci cevap süresi de 5 dakikayı aşamaz.3 birleşim içinde cevaplandırılmayan sorular yazılı soruya çevrilir. Görülüyor ki sözlü soru etkinliği sınırlı olan bir denetim yoludur. Çünkü bunda ancak ilgili bakan ve soru sahibi milletvekili konuşabilmekte diğer meclis üyeleri tartışmalara katılamamaktadır. Yazılı soruda ise başbakanlığa veya ilgili bakanlığa gönderildikleri tarihten itibaren en geç 15 gün içinde cevaplandırılır. Başkan bu süre içinde de cevaplandırılmayan yazılı sorular için başbakanın veya ilgili bakanın dikkatini çeker.
2-Genel Görüşme:
Anayasaya göre genel görüşme “toplumu ve devlet faaliyetlerini ilgilendiren belli bir konunun TBMM genel kurulunda görüşülmesidir. ”Genel görüşme açılması hükümet, siyasi parti grupları veya en az 20 milletvekili tarafından bir önerge ile istenebilir. Genel görüşme açılıp açılmamasında Meclis genel kurulu karar verir. Genel kurul, görüşme açılıp açılmamasına işaretle oylama suretiyle karar verir. Genel görüşmenin başlayacağı gün görüşme açılmasına karar verilmesinden itibaren 48 saatten önce ve 7 tam günden sonra olamaz. Genel görüşme önergesinin gündeme alınması kabul edildiği takdirde bu görüşmelere önerge sahibi milletvekilleri dışındaki vekiller de katılabilir. Bu yönden genel görüşme sadece soru sahibi milletvekili ile ilgili bakan arasındaki bir diyalog niteliği taşıyan sorudan daha etkin bir denetim aracıdır. Ancak gene görüşmenin sonunda bir oylama yapılamaz ve bir karar alınamaz. Genel görüşme etkinlik derecesi açısından soru ile gensoru arasında yer alan bir denetim yoldur. 1924 anayasasında ve meclis içtüzüğünde bulunmayan genel görüşme 61 anayasası döneminde kabul edilmiş ve 82 anayasasında da korunmuştur.
3-Meclis Araştırması:
Anayasanın tanımına göre meclis araştırması belli bir konuda bilgi edinilmek için yapılan incelemeden ibarettir. Meclis araştırması açılmasında genel görüşme açılmasındaki hükümler uygulanır. Bu konudaki görüşmelere hükümet siyasi parti grupları ve istemde bulunan milletvekillerinden birinci imza sahibi veya onun göstereceği bir diğer imza sahibi katılabilir. Komisyon gerekli gördüğü kamu kurumlarından ve uygun bulacağı uzmanların bilgilerine başvurabilir Devlet sırları ile ticari sırlar meclis araştırması kapsamı dışındadır. Meclis araştırması komisyonu inceleme faaliyetlerini bitirdiğinde meclise bir rapor sunar. Bu rapor hakkında genel kurulda genel görüşme açılır. Ancak görüşme sonunda herhangi bir karar alınması veya hükümetin sorumlu bulunması mümkün değildir. Araştırma, hükümetin siyasetinin kusurlarını ortaya koymuşsa bu bulgulara dayanılarak bir gensoru önergesi verilmek suretiyle hükümetin siyasal sorumluluğunu gerçekleştirebilir. Yoksa meclis araştırması doğrudan doğruya hükümetin siyasal sorumluluğuna yol açacak bir denetim aracı değildir.
4-Meclis Soruşturması:
Meclis soruşturması başbakan veya bakanların görevleriyle ilgili cezai sorumluluklarının araştırılmasını sağlayan bir denetim aracıdır. Başbakan veya bakanlar hakkında TBMM üye sayısının en az 1/10’unun vereceği önerge ile soruşturma açılması istenebilir. Soruşturma açılmasına karar verilmesi halinde kurulacak 15 kişilik bir komisyon tarafından soruşturma yapılır. Komisyon soruşturma sonucunu belirten raporunu 2 ay içinde meclise sunar. Soruşturmanın bu süre içinde bitirilememesi halinde 2 aylık yeni ve kesin bir süre verilir. Meclis raporu öncelikle görüşür ve gerek gördüğü takdirde ilgilinin Yüce Divan’a sevkine karar verir. Yüce Divan’a sevk kararı üye tamsayısının salt çoğunluğu ile olur. Meclis genel kurulu ilgili bakanı Yüce Divan’a sevk edip etmeme hususunda soruşturma komisyonunun raporu ve tavsiyesi ile bağlı değildir. Bu konuda nihai karar Genel Kurulundur. TBMM kararı ile Yüce Divan’a verilen bir bakan bakanlıktan düşer. Başbakanın sevki halinde ise hükümet istifa etmiş sayılır.
5-Gensoru:
Bütün parlamenter denetim araçları arasında sadece gensoru hükümetin veya bir bakanın siyasal sorumluluğuna yol açabilir, yani onun meclisçe görevden uzaklaştırılmasına imkân verir. Gerçi meclis soruşturması sonucunda Yüce Divan’a sevk edilen bir bakan da bakanlıktan düşmektedir ama bu yol sadece “cezai” sorumluluğu gerektiren işlerde kullanılır.
1982 anayasası gensoruyu 1961 anayasasına benzer şekilde düzenlemiştir. Buna göre gensoru önergesi bir siyasi parti gurubu adına veya en az 20 milletvekili imzasıyla verilir. Gensoru önergesi verilişinden sonraki 3 gün içerisinde bastırılarak üyelere dağıtılır; dağıtılmasında itibaren 10 gün içinde gündeme alınıp alınmayacağı görüşülür. Bu görüşmede ancak önerge sahiplerinden biri siyasi gruplar adına bir milletvekili bakanlar kurulu adına başbakan veya bir bakan konuşabilir. Gensoru görüşmeleri sırasında üyelerin veya grupların verecekleri bir gerekçeli güvensizlik önergeleri veya bakanlar kurulunun güven isteği bir tam gün geçtikten sonra oylanır bakanlar kurulunun veya bir bakanın düşürülebilmesi üye tamsayısının salt çoğunluğu ile olur; oylamada yalnız güvensizlik oyları sayılır. Maddede hükümet istikrarını sağlayıcı bazı hükümler olduğu göze çarpmaktadır. Maddede belirtilen 2 tam veya 1 tam günlük süreler siyaset bilimi literatüründe “serinleme süresi” olarak anılmaktadır. Bu sürenin amacı güven oylamalarındaki duygusal etkenlerin etkisini azaltmak milletvekillerinin daha etraflı ve serinkanlı düşünebilmelerini sağlamaktır. Bakanlar kurulunun veya bir bakanın ancak üye tamsayısının oyuyla düşürülebilmesi kuralı da hükümet istikrarını sağlamaya yöneliktir. Oylamada yalnız güvensizlik oylarının sayılacağı kuralı 82 anayasası ile getirilmiştir. Bu hükümle güven oylamasında adi çoğunlukta azınlıkta kalan fakat anayasa gereğince istifaya mecbur olmayan bir hükümetin prestij kaybına uğramasını önlemek istenmiştir.
Kaynak: ilimvemedeniyet.com